Info voor zorgprofessionals

Waar­schijnlijk ziet u ze regel­matig in uw praktijk: volwassenen en kinderen met ademhalings­klachten, luchtweg­problemen of aan stress gerela­teerde klachten. Klachten zoals: benauwdheid, hoesten, een hoge ademhaling, het gevoel hebben niet te kunnen doorademen, een te hoge spierspanning, spanningshoofdpijn, kaakklem, mondademhaling, tinnitus, neerslachtigheid, slecht kunnen (door-)slapen, chronische vermoeidheid, slecht kunnen concentreren, geheugenproblemen, constante onrust in het hoofd of in het lijf voelen, angst zonder reden, huilen zonder reden, niet kunnen stoppen met piekeren, snel geïrriteerd zijn, of andere ‘vage’ klachten. Of mensen met de diagnose (chronische) hyperventilatie, burn-out, astma, bronchitis, hooikoorts, sinusitis, slaap apneu of hoge bloeddruk.

Ook wij zien deze mensen in onze praktijk en ze hebben één ding gemeen: een te groot ademvolume. Een simpel feit, met vaak grote gevolgen voor de gezondheid. Maar het biedt ook hoop. Want door het resetten van het ademvolume, kunnen veel van bovenstaande klachten afnemen of zelfs verdwijnen.
De arts Konstantin Buteyko deed 10 jaar lang onderzoek naar de gevolgen van een te groot ademvolume op de gezondheid en ontwikkelde een unieke techniek om het ademvolume terug te brengen naar een optimale waarde van gemiddeld 6 liter per minuut, zonder allerlei trucs die ingrijpen op de ademhaling zelf toe te hoeven passen. Deze techniek is wat wij mensen in onze Buteyko Ademwijzer training bijbrengen.
Omdat stress het ademvolume vergroot, is het van belang om ook hieraan aandacht te besteden. Het traject duurt bij ons daarom 3 maanden en mensen worden d.m.v. een website met video- en audiomateriaal en telefonische checks ondersteund in hun proces naar een gezonde ademhaling en grotere stressbestendigheid.
Reden genoeg om ons verhaal eens goed te bekijken en af te wegen of wij hierin voor uw cliënten ook iets kunnen betekenen.

Onze aanpak werkt goed in combinatie met de reguliere zorg en in combinatie met andere (alternatieve) therapieën.  Mogelijk dat u de cliënt kunt wijzen op onze aanpak van ademhaling en stress wanneer:

• lopende behandelingen niet (meer) lijken te helpen of de effecten daarvan te weinig opleveren
• er geen behandeling passend lijkt
• uw expertise op een ander vlak ligt
• om een versterkend effect op de eigen behandeling te bewerkstelligen
• de cliënt aangeeft graag op natuurlijke wijze zijn/haar klachten te willen aanpakken in plaats van met medicijnen

Stress Release Praktijk Scheffer (sinds 2010) bestaat uit twee Buteyko ademtherapeuten die beide ook een HBO CPION-opleiding medische basiskennis hebben gevolgd. Wij zijn aangesloten bij de beroepsvereniging Collectief Alternatieve Therapeuten (het CAT) en zijn in het bezit van een AGB-code. Daarnaast zijn wij ook opgeleid tot Mindfulness trainer (MBSR cat.1, lid VMBN), coach MatriXmethode (volgens Ingrid Stoop) en Body Stress Release behandelaar (lid BSRAN).

 

Wat bieden we?

Doel van de Buteyko Ademwijzer training is het op natuurlijke wijze resetten van het ademhalingscentrum naar een gezond ademvolume van 6 liter per minuut en het aanleren en in het dagelijks gedrag opzoeken van mentale en fysieke ontspanning. Daar hoort bij dat de cursist regelmatig op een gezonde manier beweegt.

We combineren in de basisoefening die enkele maanden drie maal (of meer) verspreid over de dag wordt gedaan:
1) De beste technieken van de arts Buteyko om het ademhalingscentrum te resetten naar een gezond ademvolume van 6 liter/minuut
2) Mindfulnesstechnieken met aandacht voor het bereiken van mentale ontspanning
3) Lichaamswerk met als doel fysieke ontspanning en stimulatie van de Nervus Vagus (zenuwstelsel ‘op veilig zetten’) .

Voor wie is de Ademwijzertraining bedoeld?

• mensen met ademhalingsproblemen: chronische hyperventilatie, luchtwegklachten, benauwdheid.
• mensen met stressgerelateerde problemen, mentale of fysieke stress, overspannenheid en burnout
• bij reïntegratie om het proces van herstel te ondersteunen en te versnellen
• tijdens een langdurig ziekteproces om het verzwaren van de ademhaling tegen te gaan
• voor en na operaties of andere behandelingen ten gevolge waarvan de ademhaling kan verzwaren
• sporters in revalidatie: sporten camoufleert chronische hyperventilatie die met name in blessuretijd zichtbaar wordt
• preventie en ondersteuning als een zware tijd wordt ingegaan (na overlijden naasten, ontslag, echtscheiding, ten tijde van mantelzorg, etc.)

Oorzaken van teveel ademen

Er zijn vele redenen waarom mensen chronisch te veel ademen. Om er enkele te noemen:

• Aanhoudende stress (vecht/vlucht reactie verzwaard de ademhaling).
• Therapieën die stimuleren om vooral meer en/of diep te ademen, voortkomend uit:
  Het idee dat koolzuurgas een afvalproduct is van het lichaam dat snel moet worden afgevoerd. Men heeft het idee dat je goed moet ‘doorademen’ om de “vuile lucht” diep uit de longen weg te krijgen.
  Het idee dat je met diep of veel ademhalen meer zuurstof in het lichaam krijgt en dat diep en/of veel ademen dus gezond is. (maar zoals u weet is in essentie alleen de hoeveelheid hemoglobine bepalend voor de hoeveelheid zuurstof die het bloed kan opnemen.)
• Te veel en ongezond eten. Bovenmatig alcoholgebruik en drugsgebruik.
• Te fanatiek sporten.
• Tekort aan lichamelijke beweging.
• Tijdens het praten door de mond inademen.
• de gewoonte hebben om door de mond te ademen.
• Lang slapen, slaapgebrek en door de mond ademen tijdens het slapen.

Minuutvolume

Hoeveel we ademen, kan gemeten worden in de liters lucht die we per minuut in- en uitademen. Dit wordt het “minuutvolume” genoemd. Een gezonde volwassen man (of vrouw) zou in rust een minuutvolume van ongeveer vier tot zes liter per minuut moeten hebben. Bij chronische hyperventilatie kan dit minuutvolume echter sterk oplopen: tot ver boven de 20 liter per minuut. Iemand is dan in wezen voor drie tot vier personen tegelijkertijd aan het ademen. Om dit te kunnen meten ontwikkelde de arts Buteyko een eenvoudige ademtest.
Het is niet verwonderlijk dat dit op termijn tot allerlei ziektes kan leiden. Waar iemand uiteindelijk last van krijgt, hangt af van wat het zwakke punt in het lichaam is.

Wetenschappelijke achtergrond

Zie de pagina Wetenschappelijk bewijs.

Luchtwegmedicatie

Bij cliënten met luchtwegmedicatie is het van belang dat ontstekingsremmers voorlopig gebruikt zullen blijven maar dat men zelf het gebruik van de luchtwegverwijder in de hand heeft. Een Buteyko-oefening, mits op tijd ingezet, kan een aankomende (astma- paniek- of hyperventilatie-) aanval opvangen en het gebruik van een puf Ventolin vervangen. Het gebruik van de luchtwegverwijder is daarom doorgaans al snel niet meer nodig.

De ontstekingsremmer kan na een aantal maanden, als de adem voldoende rustig is (bij een ademvolume van 8 liter per minuut of minder), in overleg met de arts afgebouwd worden. Voorbeeld van een dergelijk afbouw wordt meegegeven in een aparte brief aan de arts.

De rol van de behandelend arts (-ondersteuner)

Cliënten worden er nadrukkelijk op gewezen dat verandering/vermindering in medicatie in overleg met hun behandelende arts dient plaats te vinden.

Achtergrond Buteyko techniek

Professor Konstantin Buteyko (1923-2003) was een arts, geboren in de Oekraïne die in de zestiger jaren van de vorige eeuw onderzoek heeft gedaan naar de invloed van de ademhaling op de gezondheid. Hij ontdekte dat veel meer ademen dan fysiologisch gewenst is, tot allerlei klachten kunnen leiden. Hij ontwikkelde daarop een behandelmethode die in hoofdzaak bestaat uit ademhalingsoefeningen die het ademvolume verlagen naar een gezonde 6 liter per minuut. Deze therapie is in 1985 erkend door het Russische Ministerie van Volksgezondheid en wordt in Rusland door vele artsen toegepast. Recent medisch onderzoek uit Australië laat zien dat het minuutvolume (MV) bij degenen die deze ademhalingsoefeningen leren, inderdaad daalt². M.a.w. de chronische hyperventilatie neemt af.

Volgens de arts Buteyko kan chronische hyperventilatie (Cronic Hyperventilation Syndrome – CHS) tot een veelvoud van ziektes leiden, waaronder astma, chronische bronchitis, hoge bloeddruk, slaap apneu en chronische vermoeidheid. In essentie is zijn theorie eenvoudig samen te vatten: “Verborgen, chronische hyperventilatie leidt tot een CO₂-tekort in de longen en het bloed (hypo­capnia). Dit verandert de zuurgraad van het bloed (respiratory alkalosis) wat, direct en indirect, tot een groot aantal symptomen en ziektes kan leiden.”
Wij nuanceren die bewering met het gegeven dat een zwaardere ademhaling het gevolg is van (aanhoudende) stress. Feitelijk is (aanhoudende) stress dus de oorzaak van een structureel verhoogd ademvolume, dat vervolgens diverse fysiologische gevolgen teweeg brengt in het lichaam, met als belangrijkste punten: een verminderde afgifte van zuurstof aan de cellen en een verhoogde vuurdrempel. Hieruit kunnen uiteenlopende gezondheidsklachten, zoals boven beschreven, ontstaan.
Wij focussen in onze praktijk op beide: het aanpakken van stress(gedrag) en het verlagen van het ademvolume en noemen dit de Buteyko Ademwijzer Training.

Gevolgen verhoogd ademvolume

Een eerste gevolg van hypocapnia en respiratory alkalosis is dat zuurstof in het bloed zich sterker aan het hemoglobine bindt (Bohr effect), met als gevolg dat de organen minder zuurstof krijgen (hypoxia).

Een tweede gevolg van hypocapnia en respiratory alkalosis is dat glad spierweefsel verkrampt. Wanneer het glad spierweefsel rondom de luchtwegen verkrampt (bronchoconstrictie) wordt de ademhaling bemoeilijkt. Wanneer het glad spierweefsel rondom de slagaderen en de arteriolen verkrampt (vasoconstrictie) kan dit tot allerlei problemen leidden waaronder tachycardia, hyper­tensie en onvolledige cerebrale bloedtoevoer.

Een derde gevolg van hypocapnia en respiratory alkalosis is dat de samenstelling van het bloed verandert. Respiratoire alkalosis wordt vaak gevolg door metabole acidosis en een aantasting van de transportfunctie van het bloed.

Symptomen en ziektes

CHVS is een verborgen aandoening, mede omdat de diagnose verwarrend kan zijn en er geen dui­delijk effectief medicijn of behandeling voor handen is ^{1,13,15,20,23}. Enkele van de symptomen en observaties die met CHVS in verband gebracht zijn: hypofosfatemie^15,23,25, verhoogd melkzuur en urinezuur concentraties^13,20, verhoogde suikerwaarden²⁰, verlies van CO₂ en basale reserves^13,20, electrolytische veranderingen ^7,20, slechte oxygenatie vanwege het Bohr effect ^7,13,23, verhoogde lipidenscores²⁰, verhoogde calciumionisatie in cellen²⁰, hartkloppingen ^{1,5,7,13,15,20,23}, hartneurose^1,5,20, angina pectoris²⁰, mitralisprolaps^1,5,20,24, myocardiaal infarct²⁰,tachycardie^{5,13,20,23,24}, aritmie^5,7,20, cerebrale vasculaire constrictie^23,25,stenose van de kransslagader^7,20,23,26, mislukken van het aanslaan van een bypass van de kransslagader²⁰, ectopie van het rechter-ventrikel²⁰, stille ischemie²⁰, verhoogde bloeddruk²⁰, ECG: vlakke of omgekeerde T-wave^7,20,23,24, vasoconstrictie^5,7,13,20,23, hiatus hernia ²⁰, verkramping van het duodenum²⁰, prikkelbare darm syndroom (PDS)²⁰, spastisch colon²⁰, syndroom van Raynaud^13,20, syndroom van Da Costa^15,20,23,niersteenkoliek²⁰, urogenitale verstoringen ^5,20, gevoel van slapte^{1,5,13,15,20,23}, burn-out²⁰, problemen ten gevolge van post traumatische stress²⁰, griepachtige symptomen²⁰, verstoring van de slaap^5,13,20,25, pijn in de borst^{1,5,7,13,15,20,23}, rusteloosheid²⁰, syncope^5,7,13, overmatig zweten^5,23,24, oedeem²⁰,migraine^5,20 , aerofagie^5,13,20,24, mislukken van transurethale resecties²⁰, beklemming op de borst^5,7,13,23, spierverkramping^5,7,13,20,23, stijfheid en schrijnende pijn van de spieren, paresthesi, epileptische aanvalle, slecht zie, paniekaanvalle, fobieë, ongerustheid13,20,23,25, abnormaliteiten in het EEG²³, verstoringen van het gehoor, verhoogde sympathische spanning^{13,15,23,24,25},  duizeligheid^{1,5,7,13,15,23}, dyspneu^{7,15,20,23,24} , astma^{5 7 13,20,23}.

Mensen die chronisch hyperventileren kunnen verschillende van deze sympto­men ontwikkelen. De therapie die Buteyko ontwikkelde is voornamelijk als een behandeling voor astma naar het westen gebracht, vanwege zijn zichtbare en snelle positieve uitwerking op de symptomen bij deze aandoening. Wat de hyperventilatietheorie voor astma op het eerste gezicht moeilijk te accepteren maakt is dat astma primair beschouwd wordt als een met ontsteking gepaard gaande ziekte. Maar zoals Lum¹³ duidelijk maakt in relatie tot CHVS: “symptomen kunnen overal opduiken, in ieder orgaan, in ieder systeem; want we hebben te maken met een aanzienlijke biochemische verstoring, die zo reëel is als hypoglycaemie, en verstrekkend is in zijn uitwerking”. Buteyko’s visie is, dat deze biochemi­sche verstoring het immuunsysteem in de war brengt, wat leidt tot immunologische verstoringen zoals de allergische hyperactiviteit gezien in astma en auto-immuun verstoringen gezien in artritis.

Pathofysiologie bij astma volgens Buteyko

Het is interessant de visie en conclusies van Buteyko ten aanzien van astma te volgen:
Hyperventilatie en hypocapnia zijn regel bij astma en is bijzonder ernstig bij een aanval in milde/ vroege vorm astma^4,16
Pas in zeer ernstige astma (richting longemfyseem, wanneer schade aan de longen toeneemt), ontstaat er een perfusie/ventilatie mismatch die resulteert in een verbetering van arteriële hy­pocapnia, maar tevens in een verhoogde hypoxemie. Tegelijkertijd worden de delen van de longen die nog goed functioneren, nog steeds overmatig geventileerd¹⁶
Respiratoire alkalosis veroorzaakt door overmatig ademen, leidt tot renale compensatie van de pH door uitscheiding van bicarbonaten via de nieren. Het netto resultaat is een uitputting van de bicarbonaatbuffer, en een verstoring van de elektrolytische balans als gevolg van verloren elektrolyten (magnesium in het bijzonder) die samen met bicarbonaat uitgescheiden worden.

Gewenning van het ademhalingscentrum aan lage CO₂-waarden wordt vaak teweeggebracht door perioden die gekarakteriseerd worden door factoren die voor langere tijd hyperventilatie veroorzaken, zoals chronische aanhoudende stress, te veel en te eiwitrijk eten, alcoholgebruik. Op het moment dat deze perioden even lang duren als de tijd die het neemt om bicarbonaat af te voeren via de nieren en voor bicarbonaat om in balans te komen over de bloed-hersenen barrière, wordt het proces voor aanpassing getriggerd^10,13. Kazarinov¹² toonde aan dat ieder bio-synthetisch proces in ons lichaam afhankelijk is van CO₂, ofwel direct ofwel indirect met CO₂ als katalysator. Een laag CO₂-gehalte beïnvloedt daarom alle processen vanaf de regulatie van tricarboxylzuur (Krebs cyclus) tot aan de synthese van eiwitten en lipi­den. Dit is de basis van Buteyko’s claim dat overmatig ademen de oorzaak is van vele ziekten, wat in overeenstemming is met het grote en bizarre aantal symptomen welke gezien worden bij het Chronisch Hyperventilatie Syndroom (CHS).

Een laag CO₂-gehalte in het bloed reduceert oxygenatie van het weefsel (Bohr effect). De dis­sociatie van oxyhemoglobine is sterk afhankelijk van CO₂-concentraties. Dissociatie van oxy­hemoglobine wordt ook beïnvloed door een laag 2,3 difosfoglyceraat (2,3 DPG) gehalte. Pro­ductie van 2,3 DPG wordt onderdrukt in CHS door hypocapnie geïnduceerde hypofosfatemie¹⁵. Dit alles heeft een ophoping van zuren, zoals melkzuur tot gevolg en een hoog veneus zuur­stofgehalte.
Een laag CO₂-gehalte zorgt voor verkramping van de gladde spieren rondom de bloedvaten, darmen, klieren en luchtwegen⁸. Verkramping van de bloedvaten, tezamen met het Bohreffect, zorgen voor hypoxie welke de mogelijke oorzaak kan zijn van hoofdpijn, migraine en angina^{5,13,15,20,23,25}

Chronische hyperventilatie kan dus tot hypoxie leiden en de slechte oxygenatie stimuleert de adem­haling, bijvoorbeeld in de vorm van zuchten en gapen.

Bronchioli trekken eerder samen in reactie op lokale condities, dan door zenuwprikkeling via het centrale zenuwstelsel. Aangezien alveolair CO₂ laag is bij astmapatiënten¹⁶, neigen de overmatig geventileerde bronchioli tot verkramping. Buteyko ziet dit als een normale en ge­zonde reactie op overmatig ademen, een poging de ventilatie te verminderen en het CO₂ in longen en bloed vast te houden.

Om deze reden, en in het licht van de hyperventilatie-theorie van astma, wordt het bijhouden van de peakflow niet gezien als een helpende indicator van de ziekte. Het gebruik van een peakflowmeter vergroot de ventilatie, en leidt in veel gevallen ook tot een toename van de verkramping van het gladde spierweefsel rondom de luchtwegen.
Buteyko’s therapie is een poging om de ademhaling te normaliseren, d.w.z. de mens aan te leren fysiologisch minder te gaan ademen door middel van normalisatie van de CO₂-niveaus. Feitelijk worden de processen die ervoor zorgen dat acute aanvallen van hyperventilatie chro­nisch worden, omgedraaid. Als het ademhalingscentrum eenmaal weer teruggezet is naar een fysiologisch normalere waarde door middel van het herstellen van normale bicarbonaat waar­den in het CSF (cerebrospinaal vocht), zullen de alveoli weer opengaan in reactie op normalere alveolaire CO₂-waarden.

Volgens Buteyko worden ontstekingen en allergische hyperreactiviteit primair veroorzaakt door een immuunsysteem dat ontspoord is vanwege een lage CO₂-waarde. Dit is ook de reden dat chronische stress een persoon vatbaarder kan maken voor verkoudheden, griep en andere ver­storingen die geassocieerd worden met een gecompromitteerd immuunsysteem.

Tevens geldt dat de normale regulatie en productie van alle hormonen beïnvloedt wordt door een laag CO₂-gehalte. Dit geldt dus ook voor de productie van cortisol, welke verstoord kan zijn vanwege een chronisch laag CO₂-gehalte. Tekort aan cortisol draagt bij aan het ontstaan van ontstekingen in de longen.

De verklaring voor de overmaat aan mucus, is haar functie om de ruwe en ontstoken weefsels te beschermen.De mucus kan dik en plakkerig worden als gevolg van het uitdrogen van de luchtwegen bijvoorbeeld door mondademhaling.

De Buteyko theorie maakt alle enigma’s die ten grondslag liggen aan onze klassieke opvattin­gen over astma, logisch. Volgens Buteyko is astma een enkelvoudige ziekte met één oorzaak: chronische hyperventilatie en vele triggers die de hyperventilatie veroorzaken of verergeren. Dit in plaats van een complexe ziekte met meerdere oorzaken.

Patiënten die Buteyko therapie volgen, melden in de meeste gevallen ook verbetering van andere CHS- gerela­teerde symptomen, wanneer ze een verbetering van hun ademhaling en hun astma melden, zoals verlaging van hartslag en bloeddruk, vermindering van hoofd- en spierpijnen en een verbe­terde slaap.

Overzicht mogelijke klachten chronische hyperventilatie

Onderzoek van de Duitse onderzoeker G. Weimann levert het volgende overzicht van spontaan optredende klachten ten gevolge van chronisch hyperventileren:

– Ademhaling, 99%
Ademnood (84,5%), gevoel van beklemming om de borst (51%), prop in de keel (43%), een versnelde en/of verdiepte ademhaling (44), benauwd gevoel bij het ademen (27,5), zuchten (10,5%), gapen (10,5%), steken in de borstkas (2,5%).

– Tintelingen of gevoelloosheid, 95%
Vingers (90,5%), armen (58%), mond (40,5%), gezicht (39%), benen (34,5%), voeten (30%), lichaam (21,5%), borstkas (16,5%).

– Gestoorde prikkeloverdracht zenuwen-spieren, 94%
Stijfheid van de vingers of armen (74%), gekromde vingers (61%),  beven tijdens hyperventilatie (42%), beven na hyperventilatie (37%), stijfheid in de benen (22,5%), stijfheid rond de mond (16,5%), spraak moeilijkheden (t.g.v. stijfheid van de mond) (12,5%), kramp in tenen of benen (2,5%).

– Bloedvaten in de hersenen, 89%
Duizeligheid (71,5%), gevoel van verdoving of doezeligheid, vermindering van concentratievermogen en geheugen, verlies van contact met de omgeving (in het algemeen bewustzijnsdalingen) (70,5%), zwart worden voor de ogen (37%), hoofdpijn (37%), warmtegevoel in het hoofd (25%), flauwvallen (15,5%).

– Psychisch, 88%
angst (77%), onrustig gevoel (47,5%), huilen (15,5%), gespannenheid (8,5%)

– Hart, 70%

Hartkloppingen (49%), korte pijnlijke steken in de hartstreek (24%), drukkend gevoel in de hartstreek zonder pijn (21,5%), snelle hartslag (14,5%), kramp in de hartstreek (8,5%), onregelmatige hartslag, ‘overslaan’ van hartslagen (6%).

 

Literatuur

1. Bass C, “The hyperventilation syndrome”, Respiratory Diseases in Practice, VOL Oct/Nov 1990, 13-16.
2. Bowler S, Green A, Mitchell C, “Buteyko breathing and asthma: a controlled trial”, Medical J. of Australia, VOL 169, December 1998, 575-578.
3. Brasher RE, “Hyperventilation Syndrome”, Lung, VOL 161, 1983, 257-273.
4. Clarke PS, Gibson J, “Asthma, hyperventilation and emotion”, Australian Family Physician, VOL 9, 1980, 715-719.
5. Cluff RA, “Chronic Hyperventilation and its treatment by physiotherapy: discussion paper”, J of the Royal Society of Medicine, VOL 77, September 1984, 855- 861.
6. Da Costa JM, “On irritable heart: a clinical study of a form of functional cardiac disorder and its consequences.”, Am J Med Sci, VOL 61, 1871, 17-53.
7. Demeter SL, Cordasco EM, “Hyperventilation syndrome and asthma”, The American Journal of Medicine, VOL 81, December 1986, 989-994.
8. Donnelly PM, “Exercise induced asthma: The protective role of CO₂ during swimming”, The Lancet, VOL 337, 19 January 1991, 179-180.
9. Gayrard P, Orhek J, Grimaud C, Charpin J, “Bronchoconstrictor effects of deep inspiration in patients with asthma”, Am Rev Respir Dis, VOL 111, 1975, 433-439.
10. Guyton AC, Hall JE, “Textbook of medical physiology”, Chemical control of respiration, PUBLISHER: WB Saunders; ISBN:0-7216-5944-6; 1996; EDITION:9; 15 PAGES: 527- 528.
11. Hibbert GA, Pilsbury DJ, “Demonstration and Treatment of Hyperventilation Causing Asthma”, British J. of Psychiatry, VOL 153, 1988, 687-689.
12. Kazarinov VA, “Buteyko Method: The experience of implementation in medical practice”, The biochemical basis of KP Buteyko’s theory of the diseases of deep respiration, EDITOR: Buteyko KP; PUBLISHER: Patriot Press Moscow; 1990; PAGES: 198-218. [Translation available from http://www.wt.com.au/~pkolb/biochem.htm]
13. Lum LC, “Hyperventilation: The tip and the iceberg”, J Psychosom Res, VOL 19, 1975, 375- 383.
14. Magarian GJ, “Hyperventilation syndrome: infrequently recognized common expressions of anxiety and stress.”, Medicine, VOL 61, 1982, 219-36.
15. Magarian GJ, Middaugh DA, Linz DH, “Hyperventilation Syndrome: a diagnosis begging for rec­ognition”, West J Med, VOL 138, 1983, 733-736.
16. McFadden WR, Lyons HA, “Arterial-Blood Gas Tension in Asthma”, The New England Journal of Medicine, VOL 278:19, 9 May 1968, 1027-1032.
17. Mck Jefferies,MD FACP “Safe uses of Cortisol.”PUBLISHER: Charles C.Thomas – Springfield. ISBN:0-398-06621-3; 1996; EDITION: 2.
18. Morgan WP, “Hyperventilation Syndrome: a review”, Am Ind Hyg Assoc J, VOL 44:9, 1983, 685-689.
19. Neill WA, Hattenhauer M, “Impairment of Myocardial O2 supply due to Hyperventilation”, Circu­lation, VOL 52, November 1975, 854-858.
20. Nixon PGF, “Hyperventilation and cardiac symptoms”, 16 Internal Medicine, VOL 10:12, De­cember 1989, 67-84.
21. Pfeffer JM, “Hyprventilation and the hyperventilation syndrome”, Postgrad Med, VOL 60(Sup.2), 1984, 12-15.
22. Pfeffer JM, “The etiology of the hyperventilation syndrome”, Psychother Psychosom, VOL 30, 1978, 47-55.
23. Sher TH, “Recurrent chest tightness in a 28-year-old woman”, Annals of allergy, VOL 67, Sep­tember 1991, 310-314.
24. Tavel ME, “Hyperventilation syndromev – Hiding behind pseudonyms?”, Chest, VOL 97, 1990, 1285-1288.
25. Waites TF, “Hyperventilation – chronic and acute”, Arch Intern Med, VOL 138, 1978, 1700- 1701.
26. Wheatley CE, “Hyperventilation syndrome: A frequent cause of chest pain”, Chest, VOL 68:2, August 1975, 195-199